عمارت میرزا خلیل رفیع، نخستین شهردار رشت با الگوی معماری قفقاز در تمام گیلان همتا ندارد. این بنا در سال ۱۳۸۱ توسط شهرداری رشت خریداری شده و اکنون در حال مرمت است.
باران که می بارد، آب از سقف شیب دار با سفال های کوزه ای اش به سمت ناودان هدایت می شود. ناودان بسیار بلند و کشیده ای که آب باران را تا حوض بزرگ حیاط اصلی و حیاط پشتی هدایت می کند. شیوه ای برای استفاده بهینه از نزولات جوی تا آب حوض پاکیزه بماند. حوضی که نیلوفرهای آبی اش در مرداد ماه به گل می نشیند.
بیشتر خانه‌های اعیانی گیلان به ویژه در دوره قاجار ۳ حیاط داشت. حیاط اصلی جنوبی و روبه آفتاب، حیاط شمالی و حیاط بخش خدمات که از دید آیند و روندگان پوشیده می ماند.
عمارت میرزا خلیل رفیع در وسط باغی قرار گرفته که درخت ها و درختچه‌های زینتی اش از بادکوبه آورده شده است.
آجرهای قرمز حیاط، مرا به سال های دوری می‌برد که «میرزا خلیل رفیع فیلدهی» از سوی عوامل روسیه به بادکوبه تبعید شده بود و حق نداشت به رشت بازگردد و او شاید در همان سال های سخت تبعید به این فکر افتاد که نمونه ای از الگوی معماری بادکوبه را به رشت بیاورد.
شاید در همان تبعید، الگوی این خانه را معماران قفقازی برایش کشیدند و او بعدها یک سازه نیمه آماده را با کشتی از دریای کاسپین به انزلی و رشت آورد و براساس نقشه از پیش طراحی شده، خانه پیش ساخته را سوار کرد. غافل از اینکه در سال های تبعید، زن و فرزندانش در سختی به سر می برند و دو تن از فرزندانش بر اثر اپیدمی وبا تلف شده اند.
شاید اگر پدر و برادرش که همواره با کنسولگری روسیه سر و سری داشتند تا موقعیتشان حفظ شود، مخفیگاه دیگر پسراشان را که سودای تشکیل مجلس مردمی را داشت به عوامل روسیه گزارش نمی دادند، میرزا خلیل تبعید نمی شد.
پس از اعاده مشروطه و بازگشت تبعیدشدگان، انجمن های بلدیه کار خود را از سر گرفتند و پس از برگزاری نخستین انتخابات انجمن بلدیه رشت (روز جمعه، دهم بهمن ۱۲۸۶) میرزا خلیل یک هفته بعد، از سوی انجمن بلدیه به عنوان نخستین شهردار رشت انتخاب شد و ۱۵ سال غیرمتوالی شهردار خوشنام رشت ماند. ولی رنج های بسیاری که کشیده بود، موجب شد خیلی زود خانه ای را که با مشقت ساخته بود، به همسایه دیوار به دیوارش یعنی «زین العابدین اخوان» بفروشد.
حالا این عمارت زیبا، با الگوی معماری بادکوبه آذربایجان در تمام گیلان نظیر ندارد. با چوب های بلند روسی که ایوان جنوبی و غلام گردش شمالی که در همان قفقاز تراش خورده و سوار بر کشتی به بندرانزلی و سپس در بندر پیربازار تخلیه شده است.
از پله های بلند حیاط پشتی به طبقه دوم عمارت می روم. نرده های دور راه پله، چقدر زیبا تراش خورده است. آیا چنین خراطان هنرمندانی هنوز در گیلان یافت می شود؟!
پا که بر تلار و ایوان و اتاق ها می گذاری، صدای لمبه های چوبی کف، زیر هر گام شنیده می شود.
وارد اتاق های تودرتویی می شوم که به صورت قرینه دو طرف سالن اصلی ساخته شده است. اتاق ها برخلاف معماری های خانه های باشکوه فلات ایران تزئیناتی ندارد. اما بخاری های چدنی بلندی که تا سقف کشیده شده، در معدود خانه های رشت قدیم دیده می شود. طرز کار این بخاری ها به این شکل است که در میانه دو دیوار قرار می گیرد. بخش ابتدایی محل ریختن هیزم و سوخت است و بخش دوم تا سقف با قلوه سنگ پوشیده می شود و روی آن یک لایی چدنی قرار می گیرد تا گرما را در حداکثر زمان ممکن حفظ کند. قرار گیری در دو سوی دیوار هم کمک می کرد هر دو اتاق همزمان گرم شود.
وارد سالن اصلی بنا می شوم. سالنی با سقفی بلند و نقاشی هایی که تمام سالن را پوشانده است. انگار سالن در تسخیر ستون های برجسته عظیمی قرار گرفته است. این سبک هنری، نقاشی های موسوم به لندنی بود.
در معماری کشورهای اروپایی و روسیه از ستون های سنگی برای افزایش شکوه بنا استفاده می‌کردند. اما استفاده از مصالح سنگ در معماری گیلان مرسوم نبود. زیرا اساسا در جلگه گیلان سنگ های عظیم وجود نداشت و حمل چنین ستون های سنگی از کوه های جنوبی گیلان هم بسیار هزینه بر و تقریبا غیرممکن بود. بنابراین برای نشان دادن شکوه و جلوه بصری در سالن اصلی، از نقاشی این ستون ها بر روی یک لایه گچی استفاده می کردند.
نقوش تکرار شونده زیبایی دورتادور ستون ها و نزدیک به سقف را هم پوشانده است ولی ترک های عمیقی بر نقاشی ها دیده می شود که یادگار زلزله سال ۱۳۶۹ است.
خانواده اخوان که در آن زمان ساکن این خانه بودند، اقدام به مرمت می کنند ولی متاسفانه چون نقاشان حرفه ای در دسترس نبوده، رنگ ها به صورت ناشیانه روی ستون ها قرار می گیرد و ترک ها نیز ترمیم نمی شود.
ماهرخ اخوان، نوه زین العابدین اخوان، آخرین فردی که در این خانه زندگی کرده است. می‌گوید: مراسم عروسی بسیاری از خانواده ها در همین سالن و همین باغ برگزار شده است.
وی در چگونگی خرید این خانه توسط شهرداری وقت رشت هم اینگونه توضیح می دهد: اگر این عمارت تا امروز مانده و خراب نشده، مدیون مهندس مرتضی شگفت است. او بین سال های ۱۳۸۰ تا ۱۳۸۱ شهردار رشت بود.
از قرار، ماهرخ پورعباس و برادرش، پس از فوت مادرشان «عذرا اخوان» یعنی تنها دختر زین‌العابدین اخوان، این خانه را به یک بساز بفروش می فروشند. اما بعدا پشیمان می شوند و از سویی نمی خواستند معامله را فسخ کنند. نزد مرتضی شگفت می روند. شگفت وقتی خانه را از نزدیک می بیند، افسوس می خورد که چنین الگوی معماری منحصر به فردی قرار است تخریب شود و باتوجه به قدمت ساختمان و با استعلام از اداره میراث فرهنگی، به مالک اعلام می کند که باتوجه به قدمت ۱۰۰ ساله ساختمان، نمی تواند خانه را نوسازی کند و تنها حق دارد بنا را به همان شکل مرمت کند.
مالک جدید بشدت از شهردار عصبانی می شود و شگفت به او پیشنهاد می دهد بنا را به همین شکل به شهرداری بفروشد. جالب اینکه مرتضی شگفت تا روز انتقال سند، نمی دانسته این بنا توسط نخستین شهردار رشت، یعنی میرزا خلیل رفیع ساخته شده است.
اگرچه از همان زمان به مدت ۳ دهه این بنا به عنوان ساختمان اداری شورای شهر رشت تغییر کاربری پیدا می کند، ولی چندسالی است بخش اداری تخلیه شده و این عمارت زیبا در حال مرمت است.