پیشگیری از مصرف مواد مخدر در ۳ سطح پیشگیری اولیه، ثانویه و پیشگیری ثالث صورت می‌گیرد و این در حالی است که نهاد «خانواده» به ویژه والدین به عنوان یکی از عوامل موثر می‌توانند در مقابله با اعتیاد و پیشگیری از مصرف مواد مخدر تاثیرگذار باشند.

به طور کلی پیشگیری از مصرف مواد در سه سطح پیشگیری اولیه، پیشگیری ثانویه و پیشگیری ثالث صورت می‌گیرد. پیشگیری اولیه باعث جلوگیری از شروع مصرف مواد و منجر به کاهش میزان بروز و در نتیجه کاهش میزان شیوع مصرف مواد در افراد می‌شود.

مخاطبان پیشگیری ثانویه نیز افرادی هستند که پس از مصرف مواد هنوز علائم بیمارگونه‌ای را نشان نداده‌اند اما در معرض خطر ابتلا به مشکلات قرار دارند؛ یعنی هدف این مرحله از پیشگیری غربال کردن و درمان افراد مصرف‌کننده مواد در مراحل اولیه یک مشکل است. پیشگیری ثالث نیز متمرکز بر گروه‌هایی است که از مشکلات ناشی از مصرف مواد یا همراه با آن مثل گریز از مدرسه یا خانه مشکلات تحصیلی یا جرم و جنایت رنج می‌برند.

خانواده سالم قادر است به نیازهای اعضای خود از جنبه‌های مختلف پاسخ گوید. در چنین خانواده‌هایی فضای مقتدرانه‌ای وجود دارد اما در عین اقتدار، از انعطاف لازم برخوردار است. قبل از اینکه تصمیمی گرفته شود که بر تمامی اعضای خانواده تاثیر بگذارد، نظر دیگران هم شنیده می‌شود و هر عضو فرصت خواهد داشت تا احساس خود را که برای تصمیم‌گیری تاثیرگذار است، بیان کند. در خانواده‌های سالم، اعضاء در فرصت‌هایی دور هم جمع می‌شوند و زمانی را با یکدیگر سپری می‌کنند. در این فرصت‌ها، اعضاء به تبادل افکار، احساسات و عقاید خود با دیگران می‌پردازند.

در خانواده سالم به تفریح‌های شادی‌بخش و سرگرمی به اندازۀ فعالیت‌های مسئولانه مانند خانه‌داری، وظایف خانوادگی، کارهای مدرسه و مشاغل خارج از خانه، اهمیت و ارزش داده می‌شود. در خانواده سالم احساسات اعضاء پذیرفته شده و کسی به خاطر ابراز احساساتش سرزنش نمی‌شود. آنها تشویق می‌شوند احساساتی نظیر غم، شادی، خشم، عشق، تنفر، ترس و... را نشان دهند.

نکته مهم این است که احساسات رنج‌آور مانند خشم، غم، تنفر و... برای مدتی طولانی دوام نمی‌آورند زیرا اعضای خانواده بر روی چنین احساساتی کار می‌کنند و برای رهایی از آن به یکدیگر کمک می‌کنند. مثلا آنها علاوه بر این که یاد می‌گیرند خشم خود را به شکل مناسبی ابراز کنند؛ بخشیدن را نیز می‌آموزند.

در خانواده‌های سالم برای برآوردن نیازهایی مانند مورد تایید قرار گرفتن، جلب توجه و محبت، صمیمیت و... از امکانات مادی (صرف پول و هزینه‌های اضافی) استفاده نمی‌شود و چنانچه امکانات مادی خانواده کم باشد بر آوردن نیازهای معنوی اعضاء به حاشیه رانده نمی‌شود. اعضای خانواده سالم بطور جدی از دروغ گفتن و پنهان کاری در روابط خود پرهیز می‌کنند. در واقع آنها یاد می‌گیرند که واقعیت را بگویند حتی اگر ظاهرا در برخی موارد برای‌شان دردسرساز باشد.

در خانواده‌های سالم به هر یک از اعضاء امکان رشد و بالندگی داده می‌شود، بنابراین تاحد امکان، شرایط مادی و وسایل رفاهی در فضایی از تشویق، حمایت، عشق و محبت که لازمه رشد و محبت هستند، فراهم می‌شود و نکته قابل توجه این است که اعضای خانواده واژه "تا حد امکان" را درک می‌کنند و فراتر از توان خانواده انتظاری ندارند.

فعالیت‌های پیشگیری متمرکز بر آگاه‌سازی و آموزش والدین

والدین باید از نوع مواد شایع در منطقه سکونت، شکل و اسامی رایج آنها و نیز نحوه مصرف و علائم مصرف مواد مطلع باشند. والدین باید درباره مواد اعتیادآور با فرزندان خود زمانی را به صحبت کردن اختصاص دهند و به آنها اطمینان دهند که اگر در رابطه با این موضوع مشکلی داشته باشند به آنها کمک خواهند کرد. البته بیان این نکته ضروری است که نباید تنها در مورد جنبه‌های منفی مواد صحبت کنند زیرا ممکن است فرزندان جنبه‌های به ظاهر مثبت مواد را شنیده با تجربه کرده باشند که در این صورت صحبت‌های والدین خود را باور نخواهند کرد.

افزایش مهارت‌های لازم برای ایجاد پیوندهای خانوادگی قوی

جوانانی که با خانواده پیوندهای عاطفی قوی و مثبت دارند کمتر به گروه‌ها و دوستی‌هایی می‌پیوندند که صرفاً حول محور مصرف مواد شکل می‌گیرند. همچنین احتمال روی آوردن آنها به مواد نیز کمتر است. پیوندهای خانوادگی ساز و کار اجتماعی مهمی است که می‌تواند خطر استفاده از الکل و سایر مواد را کاهش دهند لذا محیط خانواده سالم و بدون تنش، عامل مهمی در پیشگیری از ابتلای فرزندان به اعتیاد است.

در آموزش مهارت‌های والدینی تاکید بر برقراری ارتباط صمیمانه با کودکان، بالا بردن عزت و اعتماد به نفس، وضع مقررات روشن در خانواده، آموزش الگوی خوب بودن، تشویق فعالیت‌های سالم و خلاق و ترغیب والدین به تقویت پیوندهای بین خود از اهمیت بیشتری برخوردار است.

بالا بردن عزت و اعتماد به نفس

افرادی که مبتلا به سوء مصرف مواد می‌شوند، اغلب از عزت و اعتماد به نفس پایینی برخوردار هستند. تشویق به عنوان بهترین روش تربیتی، اجتناب از تحقیر و دادن مسئولیت‌های مناسب بر اساس سن و توانایی، باعث بالا بردن مهارت‌ها و توانایی کودک و نوجوان می‌شود و والدین می‌توانند از این راه به هدف خود برسند.

ایجاد نظام ارزشی قوی

داشتن نظام ارزشی قوی باعث می‌شود فرد بر اساس نگرش و احساس خود تصمیم بگیرد. کودکان تا سن ۹ سالگی باید باورهایی در مورد صحیح یا غلط بودن رفتارها داشته باشند و بتوانند بر اساس باورهای خود تصمیم بگیرند. طی این برنامه به والدین آموزش داده می‌شود که چگونه به راحتی و آزادانه در مورد ارزش‌های مختلف مانند اتکاء به خود و احساس مسئولیت فردی با فرزندان خود بحث و گفتگو و چگونه از جذب شدن این ارزش‌ها توسط فرزندشان اطمینان حاصل کنند.

وضع مقررات روشن در خانواده

کودکان در قالب چارچوب‌ها بهتر عمل می‌کنند. کودکان به وجود اصول خاص و مقررات روشن در خانواده احتیاج دارند. کودکان در محدودیت‌ها بهتر عمل می‌کنند. به طور کلی هنگامی که هنجارهای خانواده و انتظارهایی که از افراد می‌رود، کاملا روشن باشد، به ندرت ممکن است افراد این هنجارها و انتظارات را مورد حمله قرار دهند؛ به خصوص اگر نسبت به خانواده احساس تعلق داشته باشند، علاوه بر این نحوه کنترل کودکان و نوجوانان نیز باید به والدین آموزش داده شود.

زمانی که مراقبت و کنترل والدین نسبت به فرزندان‌شان زیاد است احتمال کمتری وجود دارد که آنها دوستانی انتخاب کنند که مواد مصرف می‌کنند. همچنین زمانی که کودکان در سن مدرسه هستند و اجازه دارند در خانه به مصرف نوشیدنی‌های غیر مجاز بپردازند، نه تنها احتمال بیشتری وجود دارد که در بیرون از خانه مواد مصرف کنند بلکه احتمال بیشتری هم دارد که مسئله مصرف مواد در آنها نسبت به سایر کودکان زودتر بروز کند.

آموزش الگوی خوب بودن

والدین بهترین الگوهای زندگی فرزندان خود هستند. مطالعات نشان داده بیشترین کسانی که بر کودکان تاثیر گذارند به ترتیب عبارت از والدین، پدربزرگ و مادربزرگ، مکان‌های مذهبی، معلمان، گروه همسالان، ورزشکاران قهرمان، شخصیت‌های مذهبی، شخصیت‌های داستان، اشخاص سیاسی و تاریخی، محله، تلویزیون، سینما و موسیقی است. بنابراین فرزندان بسیاری از الگوهای رفتاری، خصوصیات اخلاقی، انگیزه‌ها و ارزش‌های والدین خود را از طریق فرآیندهای تقلید و همانندسازی کسب می‌کنند.

تشویق فعالیت‌های سالم و خلاق

تشویق می‌تواند در اشکال مختلفی ارائه شود. به طور مثال تشویق و حمایت والدین از شرکت کودک در فعالیت‌های مدرسه، ورزش، موسیقی و سرگرمی‌های سالم یا تشویق به صورت وقت گذاشتن والدین برای فرزندان خود به قوی‌تر شدن پیوندهای خانواده کمک می‌کند.

ترغیب والدین به تقویت پیوندهای بین خود

جلسات گروهی والدین با یکدیگر می‌تواند موجب تقویت محیطی عاری از مواد باشد. در این جلسات والدین به طور منظم با هم در تماس هستند و از مسائل و فعالیت‌های فرزندانشان در ارتباط با مواد آگاه می‌شوند. والدین می‌توانند نظام‌های حمایتی دولتی و غیر دولتی را نیز در منطقه خود فعال کنند، از جمله گروه‌هایی که می‌تواند این هدف را دنبال کند، انجمن اولیاء و مربیان است.