رشت- وقوع سیلاب ها از جمله معضلاتی است که استان گیلان در سال های اخیر بیش از همیشه با آن مواجه بوده که به گفته کارشناسان نتیجه دست درازی های انسان به طبیعت است.

گیلان سرزمین باران است و ارمغان باران از دیرباز سرسبزی و حیات بوده اما در سال‌های اخیر افزایش وقوع سیلاب‌ها به دنبال بارندگی، بارش‌ها را با دلهره جاری شدن سیل همراه کرده است.

سخن از سیل که به میان می‌آید، چشم‌ها بیش از همه متوجه آسیب‌هایی می‌شود که آدمی با زیاده خواهی و سهل انگاری بر پیکر طبیعت وارد آورده است. آنها که درختان را یکی پس از دیگری بر خاک می‌افکنند یا آنها که تن سبز زمین را برهنه می‌سازند و یا آنها که بی محابا از بستر و حریم رودخانه‌ها شن و ماسه برداشته‌اند، باور نداشته‌اند که شاید روزگاری با سیلاب دست به گریبان شوند.

آنها سالیان بسیار توصیه‌ها و هشدارها را نشنیده گرفته و چنین است که سیلاب‌ها جاری می‌شوند تا حجم عظیمی از ویرانی و خسارت به منابع و سرمایه‌های ملی در اوضاع و احوال رنجور اقتصاد ایران، بر جای بگذارد. تنها نگاهی به وقایع مهرماه سال جاری حاکی از عمق خطری است که گیلان را تهدید می‌کند. جاری شدن سیل ۹ مهر ماه ۲۰ میلیارد تومان خسارت به زیر ساخت‌های استان وارد کرده و سیلی دیگر اواخر مهر ماه امسال جان دو انسان را می‌گیرد و برآورد اولیه خسارت از سوی مسئولان ۵۰ میلیارد تومان اعلام می‌شود.

مدیر کل مدیریت بحران استانداری گیلان هفته گذشته در گفتگو با خبرنگار مهر اظهار کرد: تلاش شده با توجه به خسارت‌هایی که از گذشته به رودخانه‌ها به ویژه پل و خالی شدن پایه‌های پل، آسیب به گوشواره ۳۰ پل استان و ریزش و رانش دیواره رودخانه‌ها در جوار منازل مسکونی و همچنین جاده‌های بین روستایی وارد شده همه امکانات برای جلوگیری از خسارت‌های بیشتر استفاده شود.

امیر مرادی در ادامه به ایمن سازی تمام نقاطی که احتمال بروز بحران سیل و یا سیلاب در آن وجود داشته اشاره و بیان کرد: تلاش شده از همه امکانات استانی، شهرستانی و محلی برای مقابله با بحران‌ها استفاده شود.

مدیر کل مدیریت بحران استانداری گیلان با تأکید بر اینکه باید زیرساخت‌های موجود در استان گیلان، حفظ و حراست شوند، افزود: متأسفانه در سال‌های گذشته اهتمامی برای حفظ این سرمایه‌ها وجود نداشته و عدم تخصیص اعتبارات سبب شده تا همه این عوامل زمینه را برای آسیب پذیر بودن گیلان در هر بارش بارانی اضافه شود.

عاقبت رفتارهای نسنجیده

فعال محیط زیست و دانشجوی مقطع دکترای زمین شناسی در گفتگو با خبرنگار مهر با اشاره به بخش زیادی از سیلاب‌های اخیر را نمی‌توان بلای طبیعی نامید، اظهار کرد: این سیلاب‌ها مستقیماً نتیجه رفتارهای نسنجیده و مداخله گرایانه ما در طبیعت است.

وی درباره چگونگی شکل‌گیری سیل نیز گفت: به طور ساده، سیل را می‌توان افزایش ناگهانی آبدهی رودها تا چندین برابر حالت عادی تعریف کرد. واضح است که هرچه مقدار بارش بیشتر باشد احتمال وقوع سیل افزایش می‌یابد.

جاهد مریان با اشاره به بیان اینکه وقوع سیل فقط توسط مقدار بارش کنترل نمی‌شود، تصریح کرد: یکی از مهمترین مفاهیم علم هیدرولوژی، «لگ تایم» یا همان تفاوت زمانی زمان وقوع اوج بارندگی و زمان وقوع اوج تخلیه روان آب از منطقه است.

وی با بیان اینکه به بیان ساده‌تر سوال این است که چند دقیقه میان شدیدترین لحظه یک بارندگی و بیشترین مقدار آب وارد شده به رودخانه اصلی فاصله زمانی وجود دارد، ادامه داد: هرچه این فاصله زمانی کاهش یابد، یعنی روان آب‌های بیشتری با سرعت به رودخانه‌ها برسند، احتمال وقوع سیلاب افزایش می‌یابد. در واقع کاهش «لگ تایم» به معنای هجوم حجم عظیمی از آب به دره‌ها و زهکش ها در مدت زمان کوتاه است. که عوامل متعددی مانند شیب زمین، شدت بارش و جنس بستر بر «لگ تایم» مؤثر هستند، اما بدون شک مهمترین عامل کنترل کننده «لگ تایم»، پوشش گیاهی است.

جاهد یادآور شد: همه ما تجربه پناه گرفتن در زیر شاخه‌های درختان، هنگام بارندگی را داشته‌ایم. قطرات باران پس از برخورد به برگ درختان، گاهی تا چندین دقیقه در مسیر رسیدن به زمین معطل می‌شوند. گیاهان علفی نیز به عنوان سدهایی بر سر راه روان آب‌ها عمل می‌کنند و ضمن افزایش نفوذ آب به عمق زمین از سرعت آب‌های جاری می‌کاهند. وجود پوشش گیاهی به همین سادگی، موجب به تأخیر افتادن تخلیه آب باران از حوضه آبریز می‌شود و به این ترتیب با افزایش لگ تایم، احتمال وقوع سیل را کاهش می‌دهد.

«گل‌سیل ها» پدیده‌ای که با رانش زمین اشتباه گرفته می‌شود

این فعال محیط زیست در ادامه به تیر ماه ۹۹ و ماهیت سیل‌های شدیدی که در ییلاقات تالش رخ داد اشاره و اظهار کرد: آنچه که تیرماه سال گذشته در ییلاقات تالش رخ داد و رسانه‌های محلی به اشتباه آن را رانش زمین خواندند، از نظر علمی در واقع نوعی گل سیل یا «مادفلود» بود.

وی با بیان اینکه «گل سیل»، به سیلی اطلاق می‌شود که جریان آب، حاوی بار رسوبی بسیار بیش از حد معمول یعنی بیش از ۵۰ درصد حجمی است، ادامه داد: این پدیده در پی بارش‌های ناگهانی شدید در حوضه‌های آبریز رخ می‌دهد و کاملاً متفاوت از رانش یا هرنوع پدیده وابسته به حرکات دامنه‌ای است. «ماد فلودها» از نشانه‌های بارز فرسایش شدید خاک از طریق نابودی پوشش گیاهی، دامداری و کشاورزی افسارگسیخته و تغییر جریان‌های هیدرولوژیکی طبیعی زمین هستند.

وی اضافه کرد: علت اینکه ما به راحتی از کنار آنها عبور می‌کنیم این است که درک درستی از ارزش میلیون‌ها تن خاک و صدها اصله درختی که در این حوادث از بین می‌روند، نداریم.

در جستجوی راهکار

جاهد با بیان اینکه فاصله زیادی تا نقطه غیرقابل بازگشت نداریم، گفت: برای درک بهتر میزان جدی بودن خطر بهتر است به اختلالی که در چرخه آب ایجاد کرده‌ایم، نگاهی بیاندازیم. ما به طور مداوم هرسال شاهد کاهش آبدهی رودخانه‌هایمان هستیم. یادمان باشد تمام رودخانه‌های گیلان در همین چند دهه قبل رودخانه‌هایی دائمی بوده‌اند.

وی با اشاره به اینکه، چگونه توانسته‌ایم در یکی از پربارش ترین نقاط جهان، رودخانه‌های دائمی خود را یکی پس از دیگری به رودهایی فصلی تبدیل کنیم سوالی است که جای تأمل دارد، تصریح کرد: می‌توانیم با چند سوال کوتاه همانند کم آب شدن رودخانه‌ها چه ارتباطی با سیل دارد؟ چرا رودهای ما کم آب شده‌اند؟ به دلیل این موضوع پی می بریم.

این دانشجوی دکترای زمین شناسی با بیان اینکه دلیل کم آب شدن رودخانه‌ها، کاهش آبدهی چشمه‌ها در ییلاقات است، تأکید کرد: حال این پرسش مطرح می‌شود که چرا آبدهی چشمه‌ها کاهش پیدا کرده و آیا این یک رخداد زمین شناختی است؟ که پاسخ به آن روشن و واضح است.

وی با اشاره به اینکه علت اصلی موارد ذکر شده خشک شدن چشمه‌ها، کاهش نفوذ آب‌های جاری به زمین است، ادامه داد: کاهش نفوذ آب به سفره‌های زیر زمینی هم به دلیل از بین رفتن پوشش گیاهی است. طبیعتاً زمانی که آب باران راهی برای نفوذ به زمین نمی‌یابد، در سطح زمین جاری شده و به دره‌ها سرازیر می‌شود و به این ترتیب سیل به وجود می‌آید.

جاهد با بیان اینکه می‌بینید که اجزای طبیعت همگی بخشی از چرخه‌های بزرگ‌تر هستند و دست کاری هریک از این اجزا، منجر به اختلال در کل سیستم می‌شود، افزود: بدون شک روند کنونی که پیش گرفته‌ایم، به نابودی منابع ارزشمند خاک، جنگل‌ها، سفره‌های آب زیرزمینی و به طور کلی تمام اجزای محیط زیست منطقه ختم می‌شود.

وی با اشاره به راهکارهای مقابله به این پدیده‌ها، تصریح کرد: باید توجه داشته باشیم که منشأ اصلی تولید روان آب‌های منجر به وقوع سیل، در استان گیلان تراز ارتفاعی ۱۵۰۰ تا ۲۵۰۰ متر است. بنابراین برای اینکه بفهمیم چه اقدامی باید انجام دهیم، ابتدا باید دید در این ۱۰۰۰ متر تراز ارتفاعی چه اتفاقاتی رخ داده است.

جاهد اضافه کرد: این سوال می‌تواند موضوع یک طرح جامع مطالعاتی در سطح استان باشد. اما به طور کلی از راهکارهای برون رفت از وضعیت کنونی، می‌توانیم به اجرای دقیق اصول آبخیزداری و آبخوان داری البته نه با تفکر سازه‌ای، ایجاد مناطق حفاظت شده و همچنین ارائه آموزش‌های لازم به جوامع محلی اشاره کنیم.

حال باید دید مسئولان و متولیان گیلانی که طی سال‌های اخیر با بحران‌های بارش‌های سیل آسا و برف‌های سنگین مواجه شده و هر ساله با حجم زیادی از خرابی و خسارت رو به رو می‌شود چه راهکار برای پیشگیری و کاهش وقوع این حوادث که دیگر غیر مترقبه و طبیعی نیست و نتیجه اعمال خود انسان است، اتخاذ می‌کنند و یا شاید همچنان به مدیریت لحظه‌ای خود ادامه می‌دهند.